Wybitne adaptacje filmowe mają to do siebie, że nie umniejszając niczego literackiemu wzorcu często dokładają coś więcej wzbogacając literacką treść o wizualną, filmową formę lub nadając literackiemu dziełu nową interpretację. Na początku zatem słów kilka o powieści i jej filmowej adaptacji. „Popioły” Stefana Żeromskiego to opowieść o wędrówce przez życie młodego bohatera, polskiego szlachcica Rafała Olbromskiego. Akcja powieści rozgrywa się w szczególnym dla Polski czasie - okresie wojen napoleońskich. Historia Olbromskiego to obraz rozterek, rozczarowań i dylematów związanych z utratą niepodległości i poszukiwań dróg do odzyskania jej. W ekranizacji powieści Wajda dołożył coś więcej - krytykę napoleońskiego mitu, czym ówcześnie rozpoczął burzliwą dyskusję.

Miejsc akcji jest wiele, tak jak wiele było dróg napoleońskiej armii, w której walczyli także Polacy. Mamy więc plenery polskie, włoskie, hiszpańskie czy środkowoamerykańskie. Widzimy pola wielu bitew i przemarszu wojsk. Są też rezydencje arystokracji i piękne plenery nieopodal nich. Wiele z tych miejsc znajdziemy podczas naszej wycieczki, nie wyjeżdżając poza granice województwa łódzkiego.

Nie wchodząc zbyt głęboko w analizę dzieł obu mistrzów - mistrza pióra i mistrza kamery - przyjrzyjmy się miejscom i okolicznościom, w których powstawało dzieło filmowe. Tak się bowiem składa, że wiele scen występujących w adaptacji filmowej „Popiołów” było filmowanych w regionie łódzkim w miejscach, które do dziś przyciągają turystów, miłośników literatury czy rodzimej kinematografii. Warto zatem poświęcić wakacyjne dni na krótkie, ale jakże inspirujące i fascynujące wycieczki śladami bohaterów, obiektów i poszczególnych scen kręconych w urokliwych zakątkach Ziemi Łódzkiej.

Zapraszam zatem na poszukiwanie filmowych śladów w kilku wybranych miejscowościach, do których można wybrać się z Łodzi lub innych miejscowości naszego regionu własnym samochodem, pociągiem bądź rowerem. Punktem odniesienia niech będzie jednak dla nas Łódź, a jej centrum punktem startowym naszych wycieczek. Przed wycieczką zachęcam jednak do oddania się lekturze dzieła literackiego - wszak wakacje to najlepszy moment na nadrobienie czytelniczych zaległości oraz do obejrzenia ekranizacji dzieła, by wejść wyobraźnią w omawiane tutaj wątki i konteksty.

Naszą literacko-filmową przygodę zaczniemy od Walewic. Jest to niewielka wieś w powiecie łowickim w gminie Bielawy. Jej najważniejszym obiektem jest XVIII-wieczny pałac klasycystyczny zbudowany w 1783 roku przez Anastazego Walewskiego, szambelana króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Najsłynniejszą historią związaną z Walewicami jest oczywiście romans Napoleona Bonaparte z Marią Walewską z domu Łączyńską, ówcześnie żoną Anastazego Walewskiego. Z tego romansu w Walewicach w 1810 roku urodził się ich syn książę Aleksander Colonna-Walewski, późniejszy minister spraw zagranicznych Cesarstwa Francji, minister kultury i sztuki Francji oraz marszałek Zgromadzenia Narodowego.

Wokół pałacu roztacza się trzynastohektarowy park, pierwotnie zaprojektowany w stylu francuskim, a następnie przebudowany w stylu angielskim. Obecnie, obok pałacu znajduje się stadnina znana z największej w Polsce hodowli koni rasy małopolskiej. Odwiedzając to miejsce warto zapytać (lub wcześniej zarezerwować) lekcję jazdy konnej lub przejażdżkę bryczką. Nieopodal arystokratycznej posiadłości rozciągają się stawy hodowlane, z których pozyskuje się m.in. karpia. Warto pamiętać o tej części majątku gdyż pełni ona ważną rolę w naszej filmowej opowieści.

Wracając zatem do naszych poszukiwań na srebrnym ekranie warto wspomnieć, że Walewice były miejscem zdjęć filmowych dla takich produkcji jak „Marysia i Napoleon” z 1966 roku oraz serialu „Rodzina Połanieckich” z 1979 roku. W „Popiołach” Andrzeja Wajdy miejsce to zostało wykorzystane nie jako siedziba arystokracji czy stadnina koni, ale jako miejsce bitwy pod Raszynem z 1809 roku. Okoliczne stawy i groble posłużyły jako miejsce odtworzenia zmagań wojennych w Raszynie, na przedmieściach Warszawy, gdzie armia Księstwa Warszawskiego pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego starła się z armią austriacką. O lokalizacji zdjęć w Wadowicach zadecydowały zapewne doskonałe plenery okolicznych stawów oraz dostępność dużej liczby koni biorących udział w zdjęciach.

Do Walewic najlepiej wybrać się samochodem lub rowerem. Z centrum Łodzi mamy do pokonania najkrótszą trasą przez Dobrą, Stryków, Bratoszewice i Bielawy około 45 km, co samochodem zajmie nam niecałą godzinę. Rowerem, w zależności od wybranej trasy i naszej kondycji, od 2,5 godziny. Trasę rowerową warto zaplanować inaczej niż samochodową omijając ruchliwą trasę krajową nr 14. Innym wariantem komunikacyjnym jest wycieczka mieszana pociągiem i rowerem. Z Łodzi Kaliskiej do Łowicza Głównego pociągi Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej jadą około 70 minut. Dalej rowerem podróż wymaga przebycia dystansu ok. 23 km, co dla średnio wytrenowanego rowerzysty oznacza ponad godzinę jazdy.

Drugie z wybranych miejsc związanych z ekranizacją „Popiołów” to Nieborów, niewielka wieś gminna w powiecie łowickim. Tu także znajduje się okazała rezydencja arystokratyczna, której trzon stanowi barokowy pałac wraz z okazałym ogrodem. Kompleks pałacowo-ogrodowy został założony w latach 90-tych XVII stulecia przez prymasa Michała Stefana Radziejowskiego. Założyciel w nowoutworzonej rezydencji nie bywał zbyt często, a po jego śmierci przechodziła ona z rąk do rąk wielu właścicieli. Finalnie, od 1774 roku pałac stał się własnością rodziny Radziwiłłów aż do 1945 roku, gdy stał się, w ramach tzw. nacjonalizacji, własnością państwa. Od tego momentu pałac w Nieborowie służy jako oddział Muzeum Narodowego. Dziś zatem, odwiedzając to miejsce, można znaleźć tam wiele atrakcji i niespodzianek.

Już pierwszy z właścicieli pałacu z rodu Radziwiłłów, Michał Hieronim, kolekcjonował tu dzieła sztuki z całej Europy. W jego kolekcji znalazły się dzieła mistrzów holenderskich, niemieckich, włoskich i hiszpańskich a także kilkanaście tysięcy rycin czy bogaty księgozbiór szesnastowiecznych starodruków. Wyposażenie pałacu stanowiły cenne meble polskie, francuskie czy angielskie oraz zbiory sreber, porcelany, naczyń szklanych i wszelkich ozdobnych tkanin. Jednym z charakterystycznych zabytków sztuki kartograficznej są dwa okazałe globusy z końca XVII w. stworzone w pracowni weneckiego kartografa Vincenza Coronellego.

Miejsce to, z racji na arystokratyczny charakter rezydencji i licznych koneksji rodu Radziwiłłów, przyciągało wiele znaczących postaci ówczesnej Europy, m.in. króla Stanisława Augusta Poniatowskiego czy cara Aleksandra I. Bogata historia i bogate zbiory tego miejsca zachęcają do wnikliwej eksploracji i poszukiwania wątków nie tylko historycznych, ale i artystycznych. Do dziś przy pałacu w Nieborowie funkcjonuje dom pracy twórczej ludzi nauki i artystów. Jest to bowiem jedna z najlepiej zachowanych rezydencji arystokratycznych w Polsce i miejsce wielu wydarzeń o charakterze kulturalnym.

W zespole pałacowo-parkowym kręcono zdjęcia do wielu produkcji filmowych, z których najważniejsze to: „Akademia Pana Kleksa”, „Pan Samochodzik i niesamowity dwór”, „Kariera Nikodema Dyzmy”, „Plebania”, „Ojciec Mateusz”, „Borys Godunow”, „Chłopi”, „Dama Pikowa”, „Dzieje grzechu”, „Frankenstein”, „Hans Christian Andersen”, „Lalka”, „Lotna”, „Łuk Erosa”, „Nowe przygody Arsena Lupin”, „Pensja Pani Latter”, „Szuler”, „Wielka miłość Balzaka” i „Złoto dezerterów”.

Wśród wymienionych dzieł filmowych znalazły się także „Popioły” Andrzeja Wajdy. Podobnie, jak w przypadku wielu kręconych tutaj zdjęć, wykorzystano bardzo dobrze zachowane wnętrza pałacowe doskonale oddające realia epoki napoleońskiej i życia ówczesnej arystokracji.

Nieborów to jedno z wielu atrakcyjnych miejsc dla turystów w pięknej Ziemi Łowickiej. Dlatego planując wyprawę tutaj warto na trasie uwzględnić takie miejsca jak nieodległą Arkadię, samo miasto Łowicz z wieloma zabytkami i atrakcjami turystycznymi czy Skansen Ziemi Łowickiej w Maurzycach. Tereny te obfitują w liczne fascynujące pamiątki naszej rodzimej regionalnej kultury.

Do Nieborowa najlepiej dojechać własnym samochodem, co zajmie nam z centrum Łodzi ok. 1 godziny jeśli pojedziemy najszybszą trasą z autostradą A1, wtedy dystans wyniesie ok. 68 km. Dla tych, co lubią podróżować wolniej, ale mogą pochwalić się dobrą kondycją polecam trasę rowerową wiodącą od 65 do 75 km drogami lokalnymi na północ lub południe od autostrady A1. Oba warianty dojazdu rowerem są atrakcyjne ze względu na piękne okolice Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich czy fragmentu Doliny Bzury. Wycieczkę do Nieborowa można wpleść w szerszy szlak śladami ekranizacji „Popiołów” i przyjechać tu z Walewic. Dalej, po wizycie w Nieborowie, można skierować się na południe do Bogusławic.

Zanim jednak dojedziemy do Bogusławic na chwilę zatrzymamy się w Inowłodzu nad Pilicą. Niewielkie miasteczko w powiecie tomaszowskim, obecnie siedziba gminy, już w XII wieku posiadało do dziś zachowany, najpiękniejszy zabytek - niewielki romański kościół św. Idziego. Miasto zostało lokowane za Kazimierza Wielkiego przed 1370 rokiem. W okresie tym powstał także zamek chroniący brodu na Pilicy. To właśnie taki pejzaż - płytki nurt Pilicy oraz wysoki brzeg z kościółkiem św. Idziego na szczycie stanowiły plenery dla jednej z pierwszych scen filmu, gdzie przez rzekę są przenoszone na lektyce dwie filmowe bohaterki. Inowłódz wart jest odwiedzenia choćby dla perełki architektury romańskiej - kościółka św. Idziego oraz przepięknej panoramy na Dolinę Pilicy rozciągającej się z wysokiego brzegu. Wokół lasy, meandrująca Pilica i wspomnienie średniowiecznej warowni. Miejsce idealne na krótką wycieczkę samochodem (z Łodzi DW 713 i DK 48 - ok. 69 km) lub rowerem (ta sama droga posiada w większości dystansu ścieżki rowerowe).

Inowłódz i okolice wielokrotnie stanowiły plenery filmowe. Oprócz „Popiołów” Andrzeja Wajdy kręcono tu zdjęcia do filmów: "Czterej pancerni i pies”, "Pan Wołodyjowski”, „Jak rozpętałem drugą wojnę światową”, "Bolesław Śmiały”, „Hubal”, "Najważniejszy dzień życia”, "Epitafium dla Barbary Radziwiłłówny”, "Przyłbice i kaptury”, „Sławna jak Sarajewo”, "Kanclerz", "Korona królów”.

Po drodze można zatrzymać się w Spale, znanym uzdrowisku z licznymi atrakcjami turystycznymi. Tu także warto obejrzeć chociażby arcydzieło sztuki ciesielskiej - drewniany kościół Matki Boskiej Królowej Polski, zbudowany bez użycia gwoździ. Należy dodać, że Spała i jej okolice także stanowiły plenery do scen batalistycznych w „Popiołach”, trudno jednak szczegółowo wskazać, które to były sceny.

Do Inowłodza przez Spałę można dojechać także rowerem ze stacji Tomaszów Mazowiecki. Podróż pociągiem z Łodzi Fabrycznej do Tomaszowa Mazowieckiego trwa ok. 55 minut, a pomocą służy niezastąpiona Łódzka Kolej Aglomeracyjna. Jest to opcja dla początkujących rowerzystów, gdyż dystans z tomaszowskiego dworca do Inowłodza to zaledwie 17 km, czyli ok. godziny spokojnej jazdy. Dla miłośników spływów kajakowych jest oczywiste, że do Inowłodza i Spały można popłynąć kajakiem, gdyż obie miejscowości znajdują się na szlaku Pilicy ciągnącego się od okolic Przedborza aż do Warki, gdzie Pilica wpada do Wisły. Gdybyśmy natomiast chcieli dotrzeć do Inowłodza z Nieborowa, kontynuując wyprawę śladami ekranizacji „Popiołów”, to dystans wyniesie ok. 72 km.

W ostatnim etapie naszej filmowej wędrówki, z Inowłodza lub bezpośrednio z Łodzi powinniśmy skierować się do Bogusławic. Ta niewielka wieś w powiecie piotrkowskim, w gminie Wolbórz zasłynęła z niejednej kinowej produkcji, a to za sprawą kolejnego miejsca, w którym pielęgnowane są piękne konie. Ozdobą bogusławickiej posiadłości jest dwór z lat 20-tych minionego stulecia. Ponad stuletni budynek pełni dziś funkcje hotelowe i konferencyjne, a siedemnastohektarowym majątku można uprawiać wszelkie aktywności związane z jeździectwem i powożeniem.

Stado Ogierów w Bogusławicach to miejsce szczególne na mapie scen batalistycznych polskiej kinematografii. To tutaj kręcono słynną scenę szarży polskiej kawalerii w wąwozie Somosierra. Tu także kręcono zdjęcia do sceny kuligu otwierającego film. Wszystko dzięki koniom, dostępnym i gotowym do wielkich poświęceń w wielkich scenach, które przeszły do historii polskiej i światowej kinematografii. Zdjęcia szarży polskiej kawalerii w wąwozie Somosierra były szczególnie trudne i wymagające. Same przygotowania trwały 6 tygodni. Na potrzeby zdjęciowe wybudowano specjalny mur imitujący ścianę wąwozu. Na gruncie wylano asfaltową drogę o długości kilometra, by wózek z kamerą mógł podążać wraz z szaloną szarżą.

Filmowa historia Bogusławic to, oprócz „Popiołów”, wiele znanych produkcji, m.in.: "Wszystko na sprzedaż", "Pan Wołodyjowski", "Hubal", "Rzeczpospolita babska", "Ferdydurke", "Trędowata", „Potop”, „Hrabina Cosel", „Jeszcze słychać śpiew i rżenie koni”, „Kronika wypadków miłosnych" oraz „Szwadron”.

Do Bogusławic możemy dojechać z Inowłodza samochodem w ciągu 30 minut lub rowerem w około 2 godziny - dystans bowiem wynosi nieco ponad 30 km. Z Łodzi do Bogusławic samochodem mamy około 50 km, rowerem zaś możemy jechać nieco krócej bocznymi drogami. Możemy także podróżować pociągiem z Łodzi Fabrycznej do stacji Baby (w kierunku Piotrkowa Trybunalskiego) i stamtąd rowerem już tylko niecałe 12 km.

Krótkie, ale jakże inspirujące wycieczki śladami ekranizacji „Popiołów” udowadniają nam, jak wiele ciekawych miejsc możemy znaleźć w regionie łódzkim. Bogactwo kultury, folkloru, lokalnych tradycji oraz wielowiekowej historii może być źródłem wielu niezapomnianych przeżyć. Co ważne, dla mieszkańców naszego województwa nie potrzeba wielkich nakładów i starań, by miejsca takie odwiedzić. Stulecie śmierci Stefana Żeromskiego oraz sześćdziesięciolecie premiery ekranizacji jego „Popiołów” w reżyserii Andrzeja Wajdy to doskonałe okazje do pogłębienia naszej wiedzy, przeżycia intelektualnej przygody, aktywności na świeżym powietrzu i zwyczajnego, wakacyjnego relaksu.

Samoloty (11)